1.GİRİŞ
Beslenme; insanın büyümesi, gelişmesi, sağlığının korunması ve uzun süre yaşaması için gerekli olan besin öğelerinin vücuduna alınıp kullanılmasıdır. Bu besin ögelerinin vücuda alınıp kullanılmasında gastrointestinal sistem (GIS) rol oynamaktadır. Sindirim sistemi olarak da bilinen gastrointestinal sistem, katı ve sıvı besinlerin ağızdan alınmasından itibaren sindirim kanalında ilerlemesi sırasında su, vitamin ve mineraller ile protein, karbonhidrat ve yağların emilerek kan dolaşımına geçebileceği, vücudun kullanabileceği kadar küçük yapı taşlarına parçalandığı önemli sistemlerden biridir (1). Ağız, yutak, yemek borusu, mide, ince bağırsak, kalın bağırsak ve anüs sindirim sistemini oluşturan organlardır. Herhangi bir soruna bağlı olarak besin öğeleri vücudun gereksinmesi düzeyinde alınamazsa yeterli enerji oluşamadığı ve vücut dokuları yapılmadığından yetersiz beslenme durumu oluşur. (2). Bu nedenle her yaş döneminde yeterli ve dengeli beslenmek önemli ve özen gösterilmesi gereken bir konudur. Engellilik doğuştan veya sonradan kaza, yaralanma, hastalık gibi sebeplerden ötürü çeşitli zihinsel ya da fiziksel işlevleri yerine getirememe durumudur. Engelliler, zihinsel engelli, işitme ve konuşma engelli, görme engelli, ortopedik engelli ve süreğen engelliler olmak üzere beş gruba ayrılmaktadır. (3) Yetersiz ve dengesiz beslenmeye bağlı olarak gelişen malnutrisyon ve obezite sağlıklı çocukların %25-30’unda görülürken, engelli çocukların %30-80’inde görülmektedir. Sağlıklı çocuklarda geçici olan bu beslenme sorunları, engelli çocuklar için ise kalıcıdır (4). İştahsızlık, besin reddi, besin neofobisi, ağrılı yutma gibi sorunlarla daha sık karşılaşan engelli bireylerin besin alımları bu beslenme sorunlarına bağlı olarak olumsuz etkilenebilmektedir. Türkiye Özürlüler Araştırması (2002)’na göre Türkiye’de engelliler, toplam nüfusun %12,29’unu oluşturmakta olup 2010 yılında yürütülen Özürlülerin Sorun ve Beklentileri Araştırması’nda ise engellilerin %21,1’inin 15 yaşından küçük çocuklar olduğu ortaya koyulmuştur (5).
Eğitilebilir zihinsel engelli çocuklarla yapılan bir çalışmada çocukların %43,8’inde beslenme ile ilgili sorun olduğu, %28,1’inin öğün atladığı belirlenmiştir. Beden kitle indeksine (BKI) göre çocukların %50,0’ı normal, %28,1’i zayıf, %21,9’u aşırı kilolu/obez bulunmuştur (6). Görme engelli çocuklarda beslenme durumu, fiziksel aktivite ve diyet kalitesinin değerlendirildiği bir çalışmada; görme engelli erkek çocuklarda sırasıyla günlük kalsiyum (%49,6), posa (%56,8) ve nisain (%73,7) alımlarının, kız çocuklarda ise sırasıyla günlük posa (%54,0), kalsiyum (%57,6) ve enerji (%72,0) alımlarının referans alım düzeylerini karşılama oranlarının düşük olduğu saptanmıştır. Erkek ve kız çocukların günlük diyetle besin ögesi alım düzeylerinin ise Türkiye’ye özgü önerileri karşılama oranları arasında istatistiksel olarak anlamlı bir farkın bulunmadığı saptanmıştır (7). Hariprasad ve ark. 41 SP’li çocukta yaptığı araştırmada fiziksel engelin beslenme durumuna etkisini incelemişler ve bu çocuklarda yetersiz beslenmenin sıklıkla görüldüğünü saptamışlardır. Engellilik düzeyi artınca yetersiz beslenme durumunun da artacağını bildirmişlerdir (8). Otizm spektrum bozukluğu olan çocukların beslenme durumlarının incelendiği bir çalışmada çocukların %36,11’inde konstipasyon, %50’sinde iştahsızlık, %13,88’inde çiğneme problemi ve %13,88’inde gıda alerjisi olduğu saptanmıştır (9).
Literatür taraması sonucunda engelli çocuk ve adölesanlarda çeşitli GIS sorunları yaşandığı ve bu sorunlara bağlı olarak beslenme durumlarının etkilendiği görülmüştür. Ancak çoğunlukla otizm spektrum bozukluğu, serebral palsi gibi spesifik engel durumları üzerine araştırmalar yapılmış; örneklemini 5-18 yaş arası hem fiziksel hem de zihinsel engeli olan bireylerin oluşturduğu araştırmaya rastlanmamıştır. Bu çalışma ile fiziksel ve zihinsel engele sahip bireylerde görülen beslenme sorunları ve bu sorunların kişilerin antropometrik ölçümlerini ve beslenme durumlarını ne yönde etkilediğini incelemek amaçlanmaktadır.
2. MATERYAL VE METOD
2.1. Araştırmanın Genel Planı
Bu araştırma Türkiye genelinde rehabilitasyon merkezine giden/gitmeyen 5-18 yaş arasında farklı düzeylerde ve çeşitlerde fiziksel veya zihinsel engele sahip çocuk ve adölesanların araştırmaya katılmaya istekli ebeveynleri ile yürütülmüştür. Araştırmaya 1967 kişi katılmış olup araştırma öncesinde rehabilitasyon merkezlerinden gerekli izinler ve İstanbul Medipol Üniversitesi girişimsel olmayan etik kurul izni alınmıştır. Çalışmada Helsinki deklarasyonu prensiplerine bağlı kalınmıştır. Araştırmaya katılan tüm çocuklara ve ailelerine araştırmacı diyetisyen tarafından araştırmanın içeriği ve amacı ile ilgili genel bir bilgi verilmiş ve gönüllülük esas alınmıştır. Hazırlanan anket formu çocuğun bakımından sorumlu kişi ile görüşülerek tamamlanmış, yine aynı kişilerden 24 saatlik geriye dönük hatırlatma yöntemi ile çocukların besin tüketim kayıtları alınmıştır.
2.2. Antropometrik Ölçümler
Araştırmaya katılan tüm çocuk ve adölesanların boy-kilo ölçümleri ailelerin verdikleri bilgiler doğrultusunda alınarak beden kütle indeksleri (BKI) hesaplanmıştır. Çocukların beden kütle indeksleri [Vücut ağırlığı (kg)/boy uzunluğu (m)2] denklemi baz alınarak hesaplanmıştır. WHO AnthroPlus kullanılarak boy, kilo ve BKI değerlerinin Z skorları belirlenmiş ve sınıflandırılmıştır. WhoAnthroplus’ta NA ile gösterilen veriler değerlendirmeye alınmamıştır. Yaşa göre boy uzunluğu Z skoru sınıflandırılmasında; <- 3 SD çok kısa (aşırı bodur), <-2 SD kısa (bodur), -1 SD – 2 SD (normal),> 3 SD (uzun). Yaşa göre BKI Z skoru sınıflandırılmasında; <- 3 SD (çok zayıf), <-2 SD (zayıf), <-1 SD- 0 (normal), >1 SD (kilo riski), >2 SD (kilolu), >3 SD (şişman) aralıklarına göre bireylerin z skoru değerlendirmeleri yapılmıştır (10).
2.2. Besin Tüketim Kaydının Alınması ve Beslenme Durumunun Saptanması
Günlük diyet ile alınan enerji ve besin öğeleri miktarlarının saptanması amacı ile araştırmaya katılan çocukların ebeveynlerinden geriye dönük 24 saatlik hatırlatma yöntemi ile besin tüketim kaydı alınmıştır. Besin tüketim kaydı alınırken miktarların doğru saptanmasında ailelere yardımcı olmak amacıyla ‘Yemek ve Besin Fotoğraf Kataloğu-Ölçü ve Miktarlar’ kitabında yer alan görseller ve ölçü miktarlarından faydalanılmıştır (11). Alınan kayıttan elde edilen veriler Beslenme Bilgi Sistemi Paket Programı (BeBis 8.1) kullanılarak analiz edilmiş; enerji ile makro ve mikro besin ögeleri alım miktarları hesaplanmıştır. Değerlendirme yapılırken Türkiye Beslenme Rehberi 2019 (TÜBER-2019) baz alınmıştır (12).
2.4. Diyet Kalitesi (KIDMED)
Araştırmaya katılan ailelere çocukların beslenme alışkanlıklarına yönelik Akdeniz Diyeti Kalite İndeksi” (Mediterranean Diet Quality Index-KIDMED) uygulanmıştır. Bu indeks 0-12 arasında puanlanan ve Akdeniz Tipi besin tüketimi modelinin ilkelerini baz alan 16 maddelik kısa ifadelerden oluşmaktadır. Kişilerden “evet/hayır” olarak cevap vermesi istenmiştir. KIDMED indeksinin içerdiği sorulardan 12’si olumlu, 4’ü olumsuz (6,12,14,16. sorular) sorular olup, olumlu sorulara evet cevabı verenler “+1”, olumsuz sorulara evet cevabı verenler ise “-1” puan almakta ve bu puanların toplanması ile değerlendirilmesi sonucunda 0-12 arasında değişen puanlar elde edilmektedir (13). Elde edilen toplam puana göre diyet kalitesi 3 grup altında; ≥ 8 Optimal Akdeniz tipi diyet (yüksek düzey), 4-7: Akdeniz tipi diyet ile uyumlu olabilmesi için diyet kalitesi iyileştirilmeli (orta düzey), ≤ 3: Diyet kalitesi çok düşük (düşük düzey) olarak değerlendirilmektedir.
2.5. İstatiksel Değerlendirme:
Elde edilen verilerin istatistiksel analizi SPSS 26.0 istatistik paketi kullanılarak yapılmıştır. Araştırmada elde edilen verilerin analizinde, tümevarımsal analiz sonucu elde edilen tanımlayıcı analiz kullanılmıştır. Verilerin değerlendirilmesi; ortalama-standart sapma, frekans-yüzde tablosu şeklinde ve sütun grafikleriyle verilmiştir.
3.BULGULAR
Çocuk ve Adölesanların Genel Bilgilerine İlişkin Bulgular
Çocukların yaş, cinsiyet ve engel durumuna ilişkin bilgiler Tablo 1’de gösterilmiştir. Araştırmaya 924 kız 1043 erkek engelli birey ebeveyni katılmıştır. Fiziksel engele sahip 720 birey, zihinsel engele sahip 1247 birey araştırma örneklemini oluşturmaktadır (Tablo 1.). Çocuk ve adölesanların %96’sı bir eğitim merkezine gitmekte olup %43,8 ‘i 5 yılı aşkın süredir eğitim almaktadır. Bireylerin %10,4’ünün (n: 204) özel durumda olan bir kardeşi vardır. %64,8’ü (n:1258) orta gelirli aileden gelmektedir.
Tablo 1. Yaş grupları ve cinsiyete göre engel durumlarının dağılımı (n: 1967)
|
5-7 yaş Kız Erkek |
8-10 yaş Kız Erkek |
11-14 yaş Kız Erkek |
15-18 yaş Kız Erkek |
Total Kız Erkek |
|
|
Fiziksel Engel |
133 141 |
75 95 |
81 70 |
64 61 |
353 367 |
|
Zihinsel Engel |
158 237 |
141 177 |
179 163 |
93 110 |
571 676 |
|
924 1043 |
Okul öncesi, okul çağı ve adölesan bireylerin kilo, boy ve BKI değerleri birlikte değerlendirildiğinde; BKI ortalaması 19,5837 (± 5,1) olarak bulundu. Bireylerin cinsiyete göre boy Z skorları analiz edildiğinde %7’si (n:147) < -3SD, %9,7’si (n:192) -3SD ve -2 SD arasında, %47,4’ü (n:934) -2SD ve 0 arasında, %29’u (n:571) 0 ve +2 SD arasında, %3,7’si (n:74) +2 SD ve +3 SD arasında, %2,4’ü (n: 49)>+3SD bulundu.
Şekil 1. Cinsiyete göre boy z skor sınıflandırması dağılımı (Kişi sayısı-Sınıflama)
Cinsiyete göre BKI Z skorları sınıflaması incelendiğinde; bireylerin %3,2’si (n: 63) < -3 SD, %4’ü (n:79) -3 SD ve -2 SD arasında, %25,6’sı (n: 505) -2 SD ve 0 arasında, %46,7 (n: 920) 0 ve+2 SD arasında %13,6’sı (n: 268) +2SD ve +3 SD arasında, %6,7’si (n: 132)>+3 SD sınıfında yer aldığı saptandı.
Şekil 2. Cinsiyete göre BKI z skoru sınıflandırması dağılımı (Kişi sayısı-Sınıflama)
Çocuk ve Adölesanların Beslenme Alışkanlıklarına İlişkin Bulgular
Araştırmaya katılan ebeveynlerin çocuklarının toplam öğün sayılarına ilişkin verdiği bilgilere göre; engelli bireylerin %24’ü üç veya daha az %76,1’ i üç öğünden daha fazla öğün tükettiği; %37,4’ünün 2 ara öğün yaparken, %14,4’ünün hiç ara öğün yapmadığı saptandı. (Tablo 2.)
Tablo 2. Bireylerin ana öğün ve ara öğün sayılarının dağılımı
|
Günlük ana öğün sayısı |
n |
% |
|
1 öğün |
21 |
1,1 |
|
2 öğün |
519 |
26,4 |
|
3 öğün |
1420 |
72,2 |
|
Daha fazla |
7 |
4 |
|
Günlük ara öğün sayısı |
||
|
Hiç |
278 |
14,1 |
|
1 öğün |
583 |
29,6 |
|
2 öğün |
735 |
37,4 |
|
3 öğün |
340 |
17,3 |
|
Daha fazla |
31 |
1,6 |
|
Toplam öğün sayısı |
||
|
1 öğün |
2 |
0,1 |
|
2 öğün |
46 |
2,3 |
|
3 öğün |
425 |
21,6 |
|
4 öğün |
617 |
31,4 |
|
Daha fazla |
877 |
44,7 |
Ebeveynlere çeşitli beslenme sorunlarının (yutma güçlüğü, iştahsızlık, besin reddi, besin neofobisi vb.) varlığının çocuklarında olup olmadığı soruldu ve engelli bireylerin %69,7’sinin (n: 1372) bir beslenme sorunuyla karşılaştığı saptandı. En çok görülen beslenme sorunu besin takıntısı/besin seçiciliğidir. (Tablo 3.). Erkeklerin kızlara oranla daha fazla beslenme sorunu yaşadığı görüldü. Zihinsel engelli bireylerin belirtilen tüm beslenme sorunlarını fiziksel engelli bireylere göre daha sık yaşadığı saptandı.
Tablo 3. Beslenme sorunlarının görülme sıklığı
|
n |
% |
|
|
Beslenme sorunları |
||
|
Yeme esnasında boğulma |
114 |
5,8 |
|
İştahsızlık |
451 |
22,9 |
|
Besin reddi |
439 |
22,3 |
|
Hızlı yeme alışkanlığı |
385 |
19,6 |
|
Aşırı yeme alışkanlığı |
291 |
14,8 |
|
Besin neofobisi |
303 |
15,4 |
|
Yemeği çıkarma |
233 |
11,8 |
|
Besin takıntısı/ besin seçiciliği |
624 |
31,7 |
|
Ağrılı yutma |
65 |
3,3 |
|
Ağlama krizleri/ öfke nöbeti |
147 |
7,5 |
|
Besin çiğnemede zorluk |
206 |
10,5 |
Bireylerin almış olduğu besin ögelerinin ortalama miktarları incelendiğinde 4-6 yaş grubundaki bireylerin ortalama enerji alımlarının 1121,90 kkal olduğu saptandı. Toplam enerjinin %38,24’ünün karbonhidratlardan, %24’ünün proteinlerden, %38’inin yağlardan geldiği belirlendi. 7-10 yaş grubundaki kız ve erkek bireylerin ortalama enerjileri 1264,29± 462,31 kkal olarak belirlendi. Enerjilerinin %45,50’si karbonhidratlardan, %16,55’i proteinlerden, %37,95’i yağlardan gelmektedir. 11-14 yaş grubundaki bireylerin ortalama enerjileri 1433,85 ± 504,72 kkal olarak bulundu. Alınan enerjinin %45,38’i karbonhidratlardan, %16,35’i proteinlerden, %38,24’ü yağlardan geldiği saptandı. 15-18 yaş grubundaki adölesan bireyler ise ortalama 1452,24±521,79 kkal olarak bulundu. Karbonhidrat, protein ve yağdan gelen enerji yüzdeleri sırasıyla %44,15, %16,67 ve %39,10’dur. Tüketilen su miktarı ortalama 500-1626,41 ml arasında değişmekte olduğu belirlendi. (Tablo 4.).
Tablo 4. Beslenme Sorunu Yaşayan Bireylerin Günlük Enerji Besin Öğeleri Alımı ve su tüketimi ortalama miktarları
|
Enerji ve Besin Ögeleri |
4-6 yaş |
7-10 yaş |
11-14 yaş |
15-18 yaş |
|
Enerji (kkal) |
1121,90 |
1264,29 ± 462,31 |
1433,85 ± 504,72 |
1452,24 ± 521,79 |
|
CHO (%) |
38,24 |
45,50 ± 10,01 |
45,38 ±10,53 |
44,15 ± 10,14 |
|
Protein (%) |
24 |
16,55 ± 4,33 |
16,35 ± 4,21 |
16,67 ± 4,12 |
|
Yağ (%) |
38 |
37,95 ± 8,62 |
38,24 ± 9,36 |
39,10 ± 8,89 |
|
Lif miktar (g) |
8,60 |
12,43±7,33 |
15,03 ± 8,42 |
15,65 ± 8,22 |
|
A vitamini (mcg) |
549,60 |
758,19 ± 671,52 |
846,04 ± 574,09 |
934,62 ± 824,46 |
|
B1 vitamini (mg) |
0,5 |
0,74 |
0,87 ± 1,20 |
0,89± 1,45 |
|
B2 vitamini (mg) |
1,30 |
1,20 |
1,23 |
1,22 |
|
B6 vitamini (mg) |
0,70 |
1,90 ± 11,47 |
2,14±13,70 |
2,18 ±15,18 |
|
B12 vitamini (mcg) |
5 |
5,44 ± 20,79 |
4,45 ± 12,73 |
4,34 ± 3,22 |
|
Folat (mcg) |
172,10 |
190,41 ± 89,69 |
224,92 ± 9,81 |
243,81 ± 120,72 |
|
C vitamini (mg) |
16,00 |
66,03 ± 47,82 |
74,95 ± 48,16 |
78,91 ± 51,78 |
|
Demir (mg) |
4,50 |
7,38 ± 6,61 |
7,88 ± 3,57 |
8,63 ± 4,76 |
|
Çinko (mg) |
10,60 |
8,07 ± 15,31 |
8,50 ± 4,42 |
9,58 ± 7,36 |
|
Kalsiyum (mg) |
1299,30 |
647,61 ± 339,45 |
703,76 ± 351,11 |
712,09 ± 381,17 |
|
Fosfor (mg) |
1241,60 |
849,15 ± 338,89 |
979,20 ± 479,06 |
964,63 ± 344,76 |
|
Magnezyum (mg) |
159,70 |
191,14 ± 121,76 |
212,17 ± 85,64 |
220,83 ± 85,41 |
|
Kolesterol (mg) |
294,7 |
272,14 ±165,94 |
305,54 ±186,01 |
297,72 ± 196,48 |
|
Tüketilen su miktarı (ml) |
500 |
1302,13 |
1458,10 |
1626,41 |
Tablo 4.1. Bireylerin yaş gruplarına göre günlük alması gereken ortalama enerji ve besin ögeleri miktarları (TÜBER-2019)
|
Enerji ve Besin Ögeleri |
4-6 yaş |
7-10 yaş |
11-14 yaş |
15-18 yaş |
|
Enerji (kkal) |
1650 |
1200-1800 |
1800-2400 |
2000-2800 |
|
CHO (%) |
45-60 |
45-60 |
45-60 |
45-60 |
|
Protein (%) |
10-30 |
5-20 |
8-20 |
9-20 |
|
Yağ (%) |
25-35 |
20-35 |
20-35 |
20-35 |
|
Lif miktar (g) |
9-11 |
15-17,5 |
19-21 |
21-25 |
|
A vitamini (mcg) |
400 |
300-400 |
600 |
650-750 |
|
B1 vitamini (mg) |
0,6 |
0,6-0,9 |
0,9-1,2 |
1,0-1,2 |
|
B2 vitamini (mg) |
0,5 |
0,6-0,9 |
0,9-1,3 |
1,0-1,3 |
|
B6 vitamini (mg) |
0,6 |
0,6-1,0 |
1,0-1,3 |
1,0-1,2 |
|
B12 vitamini (mcg) |
1,2 |
1,5-2,5 |
3,5 |
4,0 |
|
Folat (mcg) |
140-200 |
270 |
330 |
|
|
C vitamini (mg) |
60 |
30-45 |
70 |
90-100 |
|
Demir (mg) |
10 |
7-11 |
11-13 |
11-13 |
|
Çinko (mg) |
5 |
5,5-7,4 |
10,7 |
11,9-14,2 |
|
Kalsiyum (mg) |
800 |
800 |
1150 |
1150 |
|
Fosfor (mg) |
500 |
440 |
640 |
640 |
|
Magnezyum (mg) |
130 |
230-225 |
250-300 |
250-300 |
|
Kolesterol (mg) |
<300 |
<300 |
<300 |
<300 |
|
Tüketilen su miktarı (ml) |
1650 |
1600-2000 |
1900-2500 |
2000-2500 |
Beslenme sorunların en az bir veya birkaçını yaşayan ve yaşamayan bireylerin KIDMED skorları kategorize edildiğinde her iki grupta da 4-7 puan kategorisindeki kişi sayısının daha fazla olduğu görüldü. (Tablo 5.).
Tablo 5. Bireylerin cinsiyetine ve beslenme sorunu yaşama durumlarına göre KIDMED skorlarının dağılımı
|
Beslenme sorunu var Beslenme sorunu yok |
|
KIDMED ≤ 3 4-7 ≥ 8 ≤ 3 4-7 ≥ 8 |
|
Kız 117 343 169 35 154 106 |
|
Erkek 173 367 203 48 143 109 |
|
Total 290 710 372 83 669 215 |
Beslenme sorununa sahip çocuk ve adölesanların antropometrik ölçümleri incelendiğinde bireylerin %47,9‘unun (n:658) boy Z skoru sınıflandırmasında -2 SD ve 0 sınıfında yer aldığı görüldü. BKI Z skoru sınıflandırmasına bakıldığında ise %43,1’inin (n:592) 0 ve +2 SD sınıfında yer aldığı saptandı (Tablo 6.).
Tablo 6. BKI-Boy Z skoru sınıflandırmasına göre beslenme sorunu yaşayan kişi sayılarının dağılımı
|
Sınıflama |
Boy z skor |
BKI z skor |
|
< -3 SD |
103 |
54 |
|
-3 SD ve -2 SD arası |
147 |
57 |
|
-2 SD ve 0 arası |
658 |
369 |
|
0 ve +2 SD arası |
375 |
592 |
|
+2 SD ve +3 SD arası |
53 |
190 |
|
> + 3 SD |
36 |
110 |
4.TARTIŞMA
Zihinsel veya fiziksel engelli çocuk ve adölesanların yarıya yakınının beslenme ile ilgili çeşitli sorunlar yaşadığı tespit edilmiştir. Literatür incelemesi yapıldığında fiziksel veya zihinsel engele sahip çocukların beslenme durumlarıyla ilgili çalışmalar az olmakla birlikte; çoğunlukla yaşadıkları sorunların beslenme merkezli sorunlar olduğu görülmektedir (14). OSB’li çocuklarda yemek çeşitliliğinde kısıtlılık olduğu (%47,22, n:17), oral duyusal işlemlemede sıklıkla zorluk yaşadıkları (%63,88, n:23) ve beslenme saatlerinin belli olmadığı (%47,22, n:17) saptandı. İlkokul seviyesindeki engelli çocukların aileleriyle yapılan bir çalışmada; çocukların %38,5 ‘inin yemek seçtiğini, %42,1’in iştahsızlık yaşadığını, %50’sinin sık kabızlık yaşadığını ve %29’unun reflü sorunu yaşadığı aileler tarafından bildirilmiştir (15). Serebral Palsi’li çocukların beslenme durumlarının incelendiği bir çalışmada oral motor disfonksiyonuna sahip olanların (%38,1), olmayanlara kıyasla (%7,1) daha düşük kilolu olduğu bulunmuştur (16). Zihinsel engelli çocuklarla yapılan bir çalışmada; çocukların %73,8’inin enerji alımının yeterli olmadığı saptanmıştır ancak BKI ile enerji alımı arasında bir ilişki bulunamamıştır (17). Otizm spektrum bozukluğuna sahip çocukların yüksek enerji ve yağ içeriğine sahip besinleri çoğunlukla tükettiği, diyet kalitelerinin düşük olduğu ve meyve-sebze tüketiminin az olduğu saptanmıştır (18). Nörodisabilitesi olan çocukların sağlıklı çocuklara oranla yağsız vücut kütlesinin daha düşük çıktığı saptanmıştır (19). Hafif zihinsel geriliği olan yaşları 7-20 arasında değişen 50 öğrenci ile yapılan bir çalışmada küçük yaşlarda düşük tartı sıklığının fazla görüldüğü; adölesanlarda ise obeziteye eğilimin arttığı görülmüştür (20). Zihinsel engelli çocuklarda beslenme ile ilgili öğün atlama, belli gıdalara özellikle şekerli gıdalara aşırı yönelim, aşırı şekerli/asitli içecek tüketimi gibi alışkanlıklar yapılan çalışmalar sonucunda saptanmıştır (21,22). Ayrıca zihinsel engelli çocuklarda öğün atlamanın yaygın olduğu, günlük alınan kalori miktarının da fazla olduğu belirlenmiştir (23). Bu çalışmada da literatürle uyumlu bir biçimde besin seçiciliğinin fazla olmasına bağlı olarak besin tüketim kayıtlarındaki yemek çeşitliliğinin az olduğu; yaş grupları bazında 4-6 yaş, 11-14 yaş ve 15-18 yaş grubundaki bireylerin enerji alımının az, 4-6 yaş 15-18 yaş grubunda karbonhidrattan sağlanan enerjinin az; 7-10 yaş,11-14 yaş grubunda ise karbonhidrat alımının sınırda olduğu bulunmuştur. 5-18 yaş arası tüm bireylerde enerjinin yağdan gelen yüzdesinin önerilenden fazla, tüketilen lif miktarının az olduğu saptanmıştır. Diyetle alınan kolesterol miktarı önerilen miktarlardan fazladır. Büyüme ve gelişme için önemli bir mineral olan kalsiyumun alımları 4-6 yaş grubunda yeterliyken diğer yaş gruplarında düşüktür. Yarıdan fazlasının (%69,7) beslenme sorunu yaşadığı tespit edilmiştir. Bu durumunbesin alımlarında azalmayla ilişkili olabileceği düşünülmektedir. Bireylerin çoğunlukla 3 ana 2 ara öğün olmak üzere 5 öğün tükettiği saptanmıştır. Tüketilen su miktarı alınması gereken miktardan düşüktür. Bireylerin çoğunlukla yağ oranı yüksek beslendiği görülmüştür. Antropometrik ölçümler değerlendirildiğinde genel olarak BKI ve boy açısından normal değerler arasında olunduğu saptanmıştır. Her iki grupta da çocuk ve adölesanların büyük çoğunluğunun -2SD ve +2 SD değerleri arasında bulunduğu normal büyüme ve gelişme seyri içinde oldukları belirlenmiştir. Diyet kalitelerinin skorları karşılaştırıldığında yaşanan beslenme sorunları ile KIDMED skorları arasında bir ilişki bulunamamıştır. Hem beslenme sorunu yaşayan hem de yaşamayan bireylerin büyük çoğunluğu 4-7 puan arasında olup orta düzey diyet kalitesine sahip olduğu görülmüştür.
5. SONUÇ ve ÖNERİLER
Bu çalışma sonucunda engelli bireylerden her beş kişiden üçünde en az bir beslenme sorunu yaşandığı; beslenme örüntülerinde besin çeşitliliğinin az, kolesterolden ve yağdan zengin bir diyetle beslendikleri görülmüştür. Bununla birlikte enerji ortalaması baz alındığında yetersiz enerji aldıkları görülmüştür. Kişiler arasında çok düşük enerjili ve çok yüksek enerjili diyetle beslenen kişiler mevcuttur. Büyük çoğunluğu BKI-boy Z skorlamasında normal aralıklarda bulunsa da özellikle ilgilenilmesi gereken bir grup olduğu için kişiye özgü hareket edilmesi, büyüme-gelişmesi yetersiz olarak saptanan kişilerin düzenli takip edilmesi gerekmektedir. Gerektiğinde diyetisyen/doktor kontrolünde beslenme desteği verilmelidir. Ebeveynlerin eğitim durumu göz önünde bulundurulduğunda bu konu hakkında daha çok bilinçlendirilmeli, ailelere düzenli eğitim verilmelidir. Bakıma ihtiyaç duran ve öz bakım açısından sağlıklı bireylere göre yetersiz olan bu grup için ileride sahip olabileceği çeşitli kronik hastalık riskine karşın dengeli ve düzenli beslenmesi özellikle önem taşımaktadır. Çocuk ve adölesan grubunun gelecek nesli oluşturacak bireyler olması sebebiyle; bu grupta erken aşamalarda önlem alınması toplum sağlığına katkıda bulunacaktır.
KAYNAKÇA
- Akbulut G., Çiftçi H., Yıldız E. Sindirim Sistemi Hastalıkları ve Beslenme Tedavisi Hacettepe Üniversitesi- Beslenme ve Diyetetik Bölümü HSGM
- Ünsal, A. (2019). Beslenmenin Önemi ve Temel Besin Öğeleri. Kırşehir Ahi Evran Üniversitesi Sağlık Bilimleri Dergisi, 2 (3) , 1-10 .
- Arslan, Y., Şahin, H. M., Gülnar, U. & Şahbudak, M. (2014). Görme Engellilerin Toplumsal Hayatta Yaşadıkları Zorluklar (Batman Merkez Örneği). Batman Üniversitesi Yaşam Bilimleri Dergisi, 4 (2), 1-14.
- Garipağaoğlu M. Engelli çocuklarda beslenme, II. Ulusal Sosyal Pediatri Kongresi; 7-11 Kasım, 2012; İstanbul.
- Başbakanlık Devlet İstatistik Enstitüsü Başkanlığı. Türkiye Özürlüler Araştırması, Ankara, 2002 https://kutuphane.tuik.gov.tr/pdf/0014899.pdf (Erişim: 19.12.2021)
- Özbaş, S., Uskun, E., Küçüksoku, B., Hocaoğlu, Ü., Akalın, S., Özbaş, H. Eğitilebilir Zihinsel Engelli Çocukların Besin Tüketim Kayıtlarına Göre Beslenme Durumları. Akademik Gıda 16(2) (2018) 192-196, DOI: 10.24323/akademik-gida.449854
- Ilgaz, F., Aksan, A., & Özcebe, H. (2016). Assesment Of Nutritional Status, Physical Activity And Diet Quality Of Vısually Disabled Children. Food and Health, 2(2), 90-103.
- Hariprasad PG, Elizabeth KE, Valamparampil MJ, et al. Multiple nutritional deficiencies in cerebral palsy compounding physical and functional impairments. Indian J, Palliat Care. 2017;23(4):387-92
- Kars, S., Abaoğlu, H., Huri, M. Otizm Spektrum Bozukluğu Olan Çocuklarda Beslenme Aktivitesinin İncelenmesi. H.Ü. Sağlık Bilimleri Fakültesi Dergisi Cilt: 6, Sayı: 3, 2019.
- World Health Organization “Child Growth Standarts”, Erişim: 21 Aralık 2021, https://www.who.int/tools/child-growth-standards
- Şahingöz SA., Özgen L., Yalçın E. Akdeniz Diyet Kalitesi Ölçeğinin Geçerlik ve Güvenilirlik Çalışması. Prodeedings Book of 5th International Eurisian Congress on Natural Nutrition, Healthy Life & Sport, 02-06 October 2019. Ankara- Turkey
- “Türkiye Beslenme Rehberi TÜBER 2015”, “T.C. Sağlık Bakanlığı Yayın No: 1031,
Ankara 2019.”
- Erol E, Ersoy G, Pulur A, Özdemir G, Bektaş Y. Evaluation of the Mediterranean Diet Quality Index (KIDMED) in adolescents in Turkey. Journal of Human Sciences 2010;7(1):647-664.
- Nogay, N.H. (2013). Nutritional status in mentally disabled children and adolescents: A study from Western Turkey. Pakistan Journal of Medical Sciences, 29(2), 614-618
- Kabasakal, E., Özcebe, H., & Arslan, U. E. (2020). Eating disorders and needs of disabled children at primary school. Child: care, health and development, 46(5), 637–643.
- Melunovic, M., Hadzagic-Catibusic, F., Bilalovic, V., Rahmanovic, S., & Dizdar, (2017). Anthropometric Parameters of Nutritional Status in Children with Cerebral Palsy. Materia socio-medica, 29(1), 68–72.
- Pelizzo, G., Calcaterra, V., Carlini, V., Fusillo, M., Manuelli, M., Klersy, C., Pasqua, N., Luka, E., Albertini, R., De Amici, M., & Cena, H. (2017). Nutritional status and metabolic profile in neurologically impaired pediatric surgical patients. Journal of pediatric endocrinology & metabolism : JPEM, 30(3), 289–300.
- Plaza-Diaz, J., Flores-Rojas, K., Torre-Aguilar, M. J., Gomez-Fernández, A. R., Martín-Borreguero, P., Perez-Navero, J. L., Gil, A., & Gil-Campos, M. (2021). Dietary Patterns, Eating Behavior, and Nutrient Intakes of Spanish Preschool Children with Autism Spectrum Disorders. Nutrients, 13(10), 3551.
- Batra, A., & Beattie, R. M. (2020). Recognising malnutrition in children with neurodisability. Clinical nutrition (Edinburgh, Scotland), 39(2), 327–330.
- Özer I, Öner D, Sevim H, Karaağaç AT, Mollaoğlu B, Abbasoğlu K, Kavurmacı D. Hafif zihinsel geriliği olan çocuklarda genel sağlık durumu değerlendirmesi. ADÜ Tıp Fakültesi Dergisi 2003;4(1):9-12.
- Marshall, D., McConkey, R., Moore, G. (2003). Obesity in people with intellectual disabilities: the impact of nurse-led health screenings and health promotion activities. The Journal of Advanced Nursing, 41(2), 147-53.
- Girli, A., Öztürk Özgönenel, S., Yıldırım Sarı, H., Ardahan, E. (2016). Otizmi olan çocukların beslenme durumunun değerlendirilmesi. Çocuk ve Medeniyet, 1, 87-99.
- Ersoy, P., Uskun, E. (2012). Zihinsel Engelli Çocukların Beslenme Sorunlarının Belirlenmesi. 15. Ulusal Halk Sağlığı Kongresi, Bursa, Türkiye, Kongre Kitabı: 1195-1197.
Kaynak: Doktor Sitesi